Dişli kutusu nedir? Dişli çeşitleri ve çalışma prensibi

Dişli kutuları diğer bir deyişle redüktörler, içlerinde çok sayıda dişli olan, mekanik sistemlerde hızı ve torku değiştirmek için kullanılan sistemlerdir. Dişli kutularında kullanılan dişli sayısı, dişli büyüklükleri ve diş sayıları dişli kutularının teorik ve mekanik avantajlarını belirler. Aynı zamanda bu özellikler, dişli kutularında torkun veya hızın kaç kat arttığını belirler.

Dişli kutularında tork ve hızda değişen değerler redüksiyon oranı ile belirtilir. Örneğin; 100:1 redüksiyon oranına sahip bir motorda, motor şaftının 100 dönüşünde dişli kutusu çıkışındaki son dişlinin şaftı bir dönüş yaptığı anlamına gelir. Yani hız 100 kat azalırken, tork ise buna bağlı olarak 100 kat artmış olur.

Motorun ömrü için redüktörde kullanılan dişli kaliteleri önemlidir. Dişli kutularındaki dişler zamanlar aşınmış olabilir. Bu aşınmaları en aza indirgemek için dişli kutuları makine veya gres yağı ile yağlanır.

Dişliler için yağ ikmali dolgu kapağı deliğinden yapılır. Yine aynı delikten yağ düzeyi kontrolü yapılabilir. Genelde yağlama yağı olarak katran türü kalın yağlar kullanılır. Tabi ince yağların kullanıldığı tipler de vardır. Dişli kutusunda bağlantı civataları gevşek ve yağ sızıntısı olmamalıdır.

Bir dişli, bir başka dişlinin dişlerine kuvvet uygulayarak rotasyonel torku artırır. Yerleşim ve yapılarına göre dişliler kuvveti farklı hız, tork ve/veya doğrultuda aktarabilirler. Dişliler yerleşimlerine göre dikey ve paralel olmak üzere 2 temel gruba ayrılır.

1. Dikey Eksenli Dişliler

Birbirine bağlı iki dişlinin şaft merkez eksenleri birbirine dik olan dişlilere dikey eksenli dişliler nedir. Bu dişliler de eksenleri çakışanlar ve çakışmayanlar olmak üzere iki gruba ayrılır.

1.1. Çakışan Dikey Eksenli Dişliler

Bu yerleşimde iki dişli şaft merkez eksenleri birbirine dik olacak ve birbirini kesecek şekilde bağlanırlar.

1.1.1. Düz Konik Dişliler

Düz konik dişliler, hareketi merkez eksenli çakışan şaftlar arasında aktarmak için kullanılırlar. Şaftlar arasındaki açı 0 ve 180 derece hariç, herhangi bir değerde olabilir. Bunlara ek olarak; Miter dişliler, dişli sayıları aynı olan ve şaftları arasında 90 derece olan konik dişlilerdir.

1.1.2. Spiral Konik Dişliler

Konik dişlilerin dişleri düz olabileceği gibi helis dişliler de olabilir. Böyle dişlere sahip dişlilere spiral konik dişliler denir. Düz konik dişlilere göre daha az gürültülü ve daha az titreşimlidir. Spiral konik dişlilerin yapılarından kaynaklanan itme kuvveti dezavantajlarıdır.

1.2. Çakışmayan Dikey Eksenli Dişliler

Şaft merkez eksenleri birbirine dik ama birbirlerini kesmeyen dişlilere denir.

1.2.1. Sonsuz Dişli

Sonsuz dişliler vidaya benzer. Sonsuz dişliler, az dişli kullanılarak, yüksek redüksiyon oranları sağlar. Sonsuz dişlilerin dişli oranı 10:1 ile 100:1 arasındadır. Hatta bazı durumlarda 500:1’de olabilir. Sonsuz dişli, kullanıldığı sistemlerde kendisine bağlı olan dişliyi sürekli döndürebilir. Ancak o dişli sonsuz dişliyi döndürmeyi başaramaz.

1.2.2. Kremayer Dişli:

Kremayer dişli, üst yüzeyinde dişler bulunan bir çubuk olarak düşünülebilir. Bu dişlinin üzerinde dönen küçük dişliye pinyon dişli denir. Bu dişlilerin dişleri düz ya da helis olabilir. Tabi pinyonlarda düz veya helis olabilirler. Kremayer dişliler ile pinyon kullanarak tork, doğrusal bir kuvvete dönüştürülenilir.

1.2.3. Hipoid Dişli

Hipoid dişlilerin yerleşimi torkun dik olarak aktarılmasını sağlar. Hipoid dişliler, spiral konik dişlilere benzer. Ancak onlardan farklı olarak eksenleri çakışmaz. Hipoid dişliler spiral konik dişlilerin dönme hareketini ve yüksek diş basıncını, sonsuz dişlilerin kayma hareketi ile birleştirirler.

1.2.4. Planet Dişli

Planet dişliler, en karmaşık yerleşime sahip dişlilerdir. Temel olarak bir iç dişli, ortada bir dişli ve bu dişli etrafındaki fazla sayıda (2,3,4) dişliden meydana gelir. Çeşitli çıkış hızları elde edebilmek için farklı konfigürasyonlarda kullanılabilen karışık dişli sistemlerdir.

2. Paralel Eksenli Dişler

Birbirine bağlı olan iki dişli şaftın merkez eksenleri paralel olacak şekilde yerleştirilen dişlilere paralel eksenli dişliler denir. Üç farklı tipi mevcuttur.

2.1. Düz Dişliler

En yaygın kullanılan dişli tipleridir. Düz dişliler,genelde formları bir disk ya da silindir ve bunun etrafında radyal olarak dışa doğru çıkıntılar halinde bulunan dişlilerden oluşurlar. Düz dişlilerin biraz gürültülü olması normaldir. Ancak yüksek hızlı kullanımlarda gürültü rahatsız edici boyutlara çıkabilir.

2.2. Helis Dişliler

Helis dişlilerde dişlilerinin şaftın merkez eksenine belli bir açıyla eğik şekilde bulunurlar. Bu özellikleri helis dişlileri düz dişlilere göre daha avantajlı yapar. Daha az gürültü ve titreşim oluştururlar. Helis dişlilerde yük, düz dişlilere göre daha fazla sayıda dişe bölüştürülür. Bu durumda aşınma azaltılmış olur. Helis dişliler endüstride de yaygın olarak kullanılırlar. Helis dişliler, şaft eksenleri birbirlerine paralel ve dikey olacak şekilde yerleştirilirler. Helis dişlilerin yağlanması gerekir ve önemlidir.

2.3. Çift Helis Dişli / Balıksırtı Dişli / V Dişli

Bu dişliler, biri sağ, biri sol helisli olan iki helis dişlinin yan yana getirilmesiyle oluşurlar. Çift helisli dişlilerde dişler arasındaki eksensel itme kuvveti helisli dişlilere göre daha azdır. Çünkü dişler V şeklindedir. Aynı zaman da itme kuvvetinin bu şekilde iki tarafa da karşılıklı uygulanması, toplamda var olan etkiyi iptal eder.

Allah (C.C.), çarşınıza pazar versin. Selametle…